સુઓમોટો એટલે શું ?
જાહેર હિતની સુઓમોટો અરજી દાખલ કરવાની પ્રક્રિયા શું છે
જાહેર હિતની અરજી સુઓમોટો કોણ દાખલ કરી શકે ?
જાણો જાહેર હિતની સુઓમોટો અરજીનું મહત્વ
કયા કિસ્સામાં જાહેર હિતની અરજી નથી કરી શકાતી
કયા મુદ્દા પર સુઓમોટો દાખલ કરી શકાય
હરણી દુર્ઘટના પર થયેલ વિષે જાણો
મોરબી દુર્ઘટના પર થયેલ જાહેર હિતની અરજી વિષે જાણો
સુઓમોટો હાઈકોર્ટ અને સુપ્રીમ કોર્ટે આપેલા દાખલા રૂપ આદેશ
રિટ પિટિશન એટલે શું ?
Public Interest Litigation: આવા કિસ્સાઓ આપણી આસપાસ વારંવાર બનતા હોય છે, જેની અસર માત્ર એક વ્યક્તિ જ નહીં પરંતુ સમગ્ર સમાજ કે શહેરને થાય છે. કેટલીકવાર તે કેસ આખા દેશને અસર કરે છે. ઘણા લોકો એવું વિચારે છે કે આપણે કોર્ટમાં ત્યારે જ જઈ શકીએ જ્યારે કોઈનું નુકસાન થાય, પરંતુ એવું નથી.
સામાન્ય જીવનમાં જ્યારે આપણને કોઈ અંગત નુકસાન હોય ત્યારે જ આપણે કોર્ટનો સુઓમોટો સંપર્ક કરીએ છીએ. એવી બાબતોનો વિચાર કરો જે ફક્ત વ્યક્તિઓને જ નહીં પરંતુ સમગ્ર સમુદાય, શહેર, રાજ્ય અથવા રાષ્ટ્રને અસર કરે છે. શું તમે વિચાર્યું છે કે આવી બાબતો અંગે સમાજ કે દેશનું ધ્યાન કેવી રીતે આકર્ષાય છે અને કાયદાકીય ભાષામાં તેને કયા નામે ઓળખવામાં આવે છે. તમે સાંભળ્યું જ હશે કે કોઈએ હાઈકોર્ટ અથવા સુપ્રીમ કોર્ટમાં જાહેર હિતની અરજી (PIL) દાખલ કરી છે. આ રીતે, જાહેર હિતની અરજી દ્વારા કાયદેસર રીતે બાબતોને આગળ લાવવામાં આવે છે. ચાલો જાણીએ કે જાહેર હિતની અરજી શું છે અને તે કેવી રીતે દાખલ કરવામાં આવે છે.
જાહેર હિતની અરજી શું છે?
તમે અત્યાર સુધીમાં સમજી જ ગયા હશો કે આ અરજી લોકોના હિત સાથે જોડાયેલી છે. તે મુકદ્દમાનું એક સ્વરૂપ છે જે જાહેર હિતના રક્ષણ અથવા અમલ માટે દાખલ કરવામાં આવે છે. તેને લોકોના અધિકારો અને સમાનતાને આગળ વધારવા અથવા વ્યાપક જાહેર ચિંતાના મુદ્દાઓ ઉઠાવવા માટે કાયદાનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. પીઆઈએલનો ખ્યાલ અમેરિકન ન્યાયશાસ્ત્રમાંથી લેવામાં આવ્યો છે. આપણા દેશના કાયદા મુજબ, PIL નો અર્થ થાય છે જાહેર હિતના રક્ષણ માટે અરજી અથવા દાવો દાખલ કરવો. આ અરજી પીડિત પક્ષ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલ કેસ નથી પરંતુ અદાલત પોતે અથવા કાનૂની અદાલતમાં અન્ય કોઈ ખાનગી પક્ષ દ્વારા રજૂ કરવામાં આવે છે. તેને ન્યાયિક સક્રિયતા દ્વારા અદાલતો દ્વારા જનતાને આપેલી શક્તિ કે તાકાત કહી શકાય.
ઘણી વખત લોકો વિચારે છે કે PIL એ રિટ પિટિશન જેવી છે પરંતુ એવું નથી, રિટ પિટિશન તેના પોતાના ફાયદા માટે ફાઇલ કરવામાં આવે છે, જ્યારે PIL “સામાન્ય લોકોના લાભ” માટે ફાઇલ કરવામાં આવે છે. જાહેર હિતની અરજીની વિભાવના આપણા દેશના બંધારણના અનુચ્છેદ 39A માં સમાવિષ્ટ સિદ્ધાંતો સાથે સુસંગત છે જેથી કરીને કાયદાની મદદથી સામાજિક ન્યાયને ઝડપથી સુરક્ષિત કરી શકાય અને તેનો વિસ્તાર કરી શકાય.
જાહેર હિતની અરજીની શરૂઆત
જાહેર હિતની અરજીના આગમન પહેલાં કાયદાની સામાન્ય પ્રક્રિયામાં, વ્યક્તિ માત્ર ત્યારે જ કોર્ટનો સંપર્ક કરી શકે છે જ્યારે તેને કોઈ વ્યક્તિગત નુકસાન થયું હોય. વર્ષ 1979 માં આ ખ્યાલમાં પરિવર્તન આવ્યું. 1979માં કોર્ટે એક કેસની સુનાવણી કરવાનું નક્કી કર્યું જે પીડિતા દ્વારા નહીં પરંતુ તેના વતી કોઈ અન્ય વ્યક્તિ દ્વારા દાખલ કરવામાં આવ્યું હતું. 1979 માં, અન્ડરટ્રાયલ કેદીઓ વિશે અખબારોમાં સમાચાર પ્રકાશિત થયા હતા, જેમાં કહેવામાં આવ્યું હતું કે જો તેઓને સજા થઈ હોત તો પણ તે અંડરટ્રાયલ દરમિયાન જે સમય પસાર કર્યો હતો તેટલો સમય ન હોત. આ સમાચારના આધારે એક વકીલે સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરી હતી. આ કેસ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ચાલ્યો અને આ અરજી ‘પબ્લિક ઈન્ટરેસ્ટ લિટીગેશન’ તરીકે પ્રખ્યાત થઈ. આ રીતે, તેની શરૂઆત 1979 થી સુપ્રીમ કોર્ટ દ્વારા કરવામાં આવી હતી. પાછળથી સમાન અન્ય ઘણા કેસોને જાહેર હિતની અરજીઓ તરીકે નામ આપવામાં આવ્યું હતું.
જાહેર હિતની અરજી દાખલ કરવાનું ક્ષેત્ર
પીઆઈએલ હેઠળ દરેક કેસ દાખલ કરી શકાય નહીં. તમે પીઆઈએલ હેઠળ ફક્ત તે જ કેસ દાખલ કરી શકો છો જે બાબત અથવા સમસ્યા માત્ર તમને જ નહીં પરંતુ લોકોને અસર કરે છે, જેમ કે; પ્રદૂષણ, આતંકવાદ, માર્ગ સલામતી, બાંધકામના જોખમો વગેરે.
જાહેર હિતની અરજીનું મહત્વ
સમાજમાં પરિવર્તન લાવવાનું એક ઉત્તમ સાધન છે.
તે કાયદાનું શાસન જાળવવામાં પણ મદદરૂપ થાય છે.
તે કાયદો અને ન્યાય વચ્ચેના સંતુલનને ઝડપી બનાવવામાં પણ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.
જાહેર હિતની અરજીનો મૂળ હેતુ લોકોના ગરીબ અને હાંસિયામાં ધકેલાઈ ગયેલા વર્ગને ન્યાય સુલભ અથવા સમાન બનાવવાનો છે. આ બધા માટે ન્યાય મેળવવાનું લોકશાહીકરણ છે.