- ધર્મ – હોળી શું છે?
શા માટે ઉજવવામાં આવે છે? તેની પાછળની વાર્તાઓ અને માન્યતાઓ વિષે જાણીશું…
હોળી રંગોનો તહેવાર, તમામ હિંદુ તહેવારોમાં સૌથી વધુ ગતિશીલ છે. તે ભારતમાં શિયાળાના અંતમાં આવે છે આ તહેવારના દિવસે લોકો રંગો સાથે રમે છે અને એકબીજાને શુભેચ્છા પાઠવે છે. દેશના અન્ય તહેવારો ની જેમ જ હોળી પણ લોકપ્રિય દંતકથાઓ સાથે સંકળાયેલી છે. આ રસપ્રદ વાર્તાઓ વિવિધ તહેવારો પાછળનો ઈતિહાસ જણાવે છે. પરંતુ તમે જાણો છો કે હોળી શા માટે ઉજવવામાં આવે છે?
વ્રજની હોળી – રાધા કૃષ્ણની વાર્તા
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની પ્રેમ રૂપ રાધા અને ગોપીઓ સાથે ઉજવેલી ઉત્સવ પરંપરા. આ ઉત્સવ રંગ, રસ, રૂપની અવનવી છટાઓ સાથે ગીત-સંગીત-નૃત્યની પરમ ઉલ્લાસમય અનુભૂતિ અને અભિવ્યક્તિ સાથે ઉજવાય છે. હોળી રંગ, રાગ અને રસનો અનોખો તહેવાર છે. તેમાં મોજ, મજા, મસ્તી, હંસી, ખુશી, હર્ષ, હેત, પ્રેમ, અનુરાગની ઊર્મિઓ દિવ્ય અનુભૂતિની પરાકાષ્ઠાએ પહોંચે છે. રંગ-રાગનું આ સર્વોધિક પ્રિય પર્વ વસંતનું સંદેશવાહક છે. એકબીજા પર રંગો છાંટવા અને ગીત-સંગીત-નૃત્યથી એકબીજાના હ્ય્દયમાં રાગ-આસક્તિ-પ્રેમના ભાવ જગાડવા અને એમને ઉન્મુક્ત, ઉત્કટપણે માણવાનો એનો હેતુ છે. પ્રકૃતિ પણ પૂરબહારમાં ખીલી હોય એવા માદક વસંત કાળની પરિણતિની પૂર્ણતમ અવસ્થાએ આ પર્વ ઉજવાય છે.
ભક્તિકાળ અને રીતિકાળના હિન્દી સાહિત્યમાં ફાગણ માસ, વસંત ઋતુ અને હોળીનું વિશિષ્ટ મહત્વ જોવા મળે છે. આદિકાળના કવિ વિદ્યાપતિથી માંડીને ભક્તિકાલીન સૂરદાસ સહિત અષ્ટછાપ કવિઓ, રસખાન, રહીમ, પદ્માકર, જાયસી, મીરાબાઈ, કબીર અને રીતિકાલીન બિહારી, કેશવ, ધનાનંદ વગેરે અનેક કવિઓએ આ વિષય પર રસિક પદો રચ્યા છે. આ પર્વનું વર્ણન અનેક પુરાતન ધાર્મિક ગ્રંથોમાં પણ જોવા મળે છે. જૈમિનીના પૂર્વ મીમાંસા સુત્રમાં અને કથા ગાહર્ય સુત્રમાં એનો ઉલ્લેખ છે. એ જ રીતે નારદ પુરાણ અને ભવિષ્ય પુરાણમાં એનું રસપ્રદ વર્ણન છે. વિંધ્ય ક્ષેત્રના રામગઢમાં ઈસુ ખ્રિસ્તથી ૩૦૦ વર્ષ પહેલાના એક અભિલેખમાં પણ હોળીના ઉત્સવનો નિર્દેશ થયેલો જોવા મળે છે. વસંત પંચમીથી રંગ પંચમી સુધી રંગ-રાગનો આ ઉત્સવ વિવિધ પ્રાંતોમાં વિવિધ રીતે રંગે ચંગે ઉજવાય છે.
આ બધામાં વ્રજની હોળીના રૂપ રંગ તો તેના ગામે ગામ અલગ છે. વ્રજ શ્રીકૃષ્ણ અને રાધા રાણીની લીલા ભૂમિ છે. એટલે એના ડગલે પગલે રસની છોળો ઉછળતી અનુભવાય છે. રસરાજ ભગવાન શ્રી કૃષ્ણ અને પ્રેમમયી રાધા અને એમની સખીઓની પ્રીતિની અભિ વ્યક્તિ કઈ વ્યક્તિના હ્ય્દયને અભિરંજિત ના કરે ? રંગરસિયા રસિયા ગાઈને મજા માણે છે તો લઠામાર પ્રકારે એકબીજા પર લાઠીનો હળવો પ્રહાર કરીને કોઈને ખાસ વાગે નહીં એ રીતે મારવાનીય મજા લે છે ! અહીં લઠ્ઠામાર સાથે ફુલોની હોળી પણ ખેલાય છે. હાસ્ય-વ્યંગના લોકગીતો, રસિયા ગાતા ગાતા અબીલ, ગુલાલના છંટકાવ સાથે પુષ્પોનો એકમેક પર પ્રહાર કરીને પણ હોળી રમે છે.
વ્રજના ગાંછોલીનો ગુલાલ કુંડ રાધા-કૃષ્ણના ફાગથી ફાગણમાં રક્તિમ થઈ જાય છે. ગુલાલથી તેનું જળ ગુલાબી થઈ જાય છે. વ્રજવાસીઓ, પ્રવાસીઓ ગુલાલ કુંડ પર આવી પ્રિયા-પ્રીતમ રાધા-કૃષ્ણના રંગમાં રંગાઈ, રસમાં રસાઈ ધન્ય બની જાય છે. વ્રજનું આ ગાંઠોલી ગામ ગોવર્ધનથી ત્રણ કિલોમીટર દૂર આવેલું છે. એનું આ નામ જ હોળી ખેલ સાથે સંકળાયેલું છે. અહીં હોળી રમ્યા બાદ રાધા-કૃષ્ણ એક મોટા આસન પર સાથે સાથે બેઠા હતા ત્યારે કેટલીક નટખટ સખીઓએ એમના વસ્ત્રોમાં ગાંઠ મારી દીધી હતી. આ લીલાને લીધે જ આ ગામનું નામ ગાંઠોલી પડયું હતું. મહારાસ બાદ રચેલા ફાગમાં આખું જગત મહારસની સમાધિમાં ડૂબી ગયું હતું અને પ્રેમ-આનંદમાં લીન થઈ નૃત્ય કરવા લાગ્યું હતું.
“આજ હરિ ખેલત ફાગ ઘની, ઈત, ગોરી રોરી ભરિ ઝોરી, ઉત ગોકુલ કો ધની,” એવું કહેવાય છે કે હોળી ખેલ્યા બાદ રાધા-કૃષ્ણ અને ગોપીઓએ એ કુંડમાં એમના અંગવસ્ત્ર ધોયા હતા. ગુલાલવાળા એ વસ્ત્રો તેમાં ધોવાથી કુંડનું જળ ગુલાબી થઈ ગયું હતું એટલે આ કુંડ ગુલાલ કુંડ કહેવાય છે ભક્તિ રત્નાકર ગ્રંથમાં લખેલું છે કે વસંતકાળમાં લોકોને આ કુંડનું જળ સદાય ગુલાબી જ દેખાય છે. ગુલાલ કુંડ પાસે શ્રી વલ્લભાચાર્ય મહાપ્રભુજીની બેઠક છે. એના દર્શન માટે આવતા વૈષ્ણવો શ્રી રાધાજી અને શ્રી ઠાકોરજી ની હોળીની લીલાનું સંસ્મરણ કરી આ કુંડમાં ગુલાલ પધરાવે છે અને એક બીજા પર ગુલાલ નાંખી હોળી રમે છે.
બરસાનાના રાધા રાણી મંદિર સાથે જોડાયેલી કેટલીક રસપ્રદ વાતો, તેનો ઈતિહાસ શ્રી કૃષ્ણના સમય સાથે જોડાયેલો છે.
હિન્દુ ધર્મમાં મંદિરોમાં ભગવાનની પૂજાનું અલગ મહત્વ છે. દેશમાં વિવિધ મંદિરો આવેલા છે જેમાં ભક્તો દૂર-દૂરથી વિવિધ દેવી-દેવતાઓની પૂજા કરવા આવે છે. આવા મંદિરોમાંથી એક રાધા રાણી મંદિર છે જે ઉત્તર પ્રદેશના બરસાનામાં આવેલું છે, તે એક ખૂબ જ ખાસ હિન્દુ ધાર્મિક સ્થળ છે. આ મંદિર ભારતના ઉત્તર પ્રદેશ રાજ્ય મથુરાના બરસાનામાં આવેલું છે અને આ મંદિર સંપૂર્ણપણે દેવી રાધાને સમર્પિત છે. આ સ્થાન કૃષ્ણના ભક્તો માટે એક મહત્વપૂર્ણ ધાર્મિક સ્થળ છે. રાધા રાણી મંદિર એક ટેકરી પર આવેલું છે, જેની ઉંચાઈ લગભગ 250 મીટર છે. વાસ્તવમાં આ મંદિરનો ઈતિહાસ ખૂબ જ રસપ્રદ છે અને તેનાથી સંબંધિત ઘણી ધાર્મિક કથાઓ પ્રચલિત છે. આ ટેકરીને બરસાને કા મથા કહેવામાં આવે છે. રાધા રાણી મંદિરને ‘બરસાને કી લડલી કા મંદિર’ અને ‘રાધા રાની કા મહેલ’ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આવો જાણીએ આ મંદિર સાથે જોડાયેલા કેટલાક રસપ્રદ તથ્યો વિશે.
શું છે મંદિરનો ઈતિહાસ
રાધા રાણી મંદિરની સ્થાપના લગભગ 5000 વર્ષ પહેલાં રાજા વજ્રનાભ (કૃષ્ણના પૌત્ર) દ્વારા કરવામાં આવી હોવાનું માનવામાં આવે છે. પ્રતિક નારાયણ ભટ્ટ દ્વારા પુનઃશોધ કરવામાં આવ્યું ત્યારે મંદિર ખંડેરમાં ફેરવાઈ ગયું હોવાનું કહેવાય છે અને 1675 એડીમાં રાજા વીર સિંહ દ્વારા મંદિરનું નિર્માણ કરવામાં આવ્યું હતું. પાછળથી, મંદિરની હાલની રચના નારાયણ ભટ્ટ દ્વારા રાજા ટોડરમલની મદદથી બનાવવામાં આવી હતી, જેઓ અકબરના દરબારમાં ગવર્નર હતા. મંદિરના નિર્માણ માટે લાલ અને સફેદ પથ્થરોનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે, જે રાધા અને શ્રી કૃષ્ણના પ્રેમનું પ્રતિક ગણવામાં આવે છે. રાધા રાણીના પિતાનું નામ વૃષભાનુ અને માતાનું નામ કીર્તિ હતું. રાધા રાણીનો જન્મ જન્માષ્ટમીના 15 દિવસ પછી ભાદ્રપદ માસના શુક્લ પક્ષની અષ્ટમીના રોજ થયો હતો. એટલા માટે બરસાનાના લોકો માટે આ સ્થળ અને દિવસ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે. આ દિવસે રાધા રાણીના મંદિરને ફૂલોથી શણગારવામાં આવે છે. રાધા રાણીને છપ્પન પ્રકારની વાનગીઓ પીરસવામાં આવે છે.
ભાનુગઢ પહાડીઓની ટોચ પર આવેલું શ્રી રાધા રાણી મંદિર એ બરસાનાની પ્રથમ પૂજાતી ‘પ્રેમની દેવી’ શ્રી રાધા રાણીનું પ્રથમ મંદિર છે. બરસાના રાધા રાણીનું જન્મસ્થળ છે અને ત્યાંના લોકો તેને પ્રેમથી લાડલીજી અને શ્રીજી કહે છે. આથી આ મંદિરને શ્રીજી મંદિર અને લાડલી સરકાર મહેલ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે. આ પહાડીઓ નંદજી નું ઘર હતું અને આ પહાડીઓમાં નંદ માર્ગ છે જ્યાં પહેલીવાર રાધા અને કૃષ્ણ સંકેત નામ ના સ્થાન પર મળ્યા હતા. હોળી અને રાધાષ્ટમી એ લાડલી લાલ મંદિરના વિશ્વ પ્રસિદ્ધ તહેવારો છે. આ તહેવારોમાં લાખો લાડલીજીના ભક્તો અહીં દર્શન માટે આવે છે. બરસાના ની હોળી ઘણી પ્રસિદ્ધ છે લઠમાર હોળી અને લાડુની હોળી પણ પ્રસિદ્ધ છે.
મંદિર આર્કિટેક્ચર
શ્રીજી મંદિર, તેની કમાનો, સ્તંભો અને લાલ રેતીના પથ્થરો સાથે, મુઘલ સમયની રચના જેવું લાગે છે. તે લાલ રેતીના પત્થરથી બનેલું છે અને તેની આંતરિક દિવાલો અને છત પર જટિલ હાથની કોતરણી, આકર્ષક કમાનો, ગુંબજ અને ઉત્કૃષ્ટ ચિત્રોથી શણગારવામાં આવ્યું છે. મંદિરના લાલ અને સફેદ પથ્થરો રાધા અને કૃષ્ણના પ્રેમનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે. આ મંદિરમાં 200 થી વધુ પગથિયાં છે જે જમીનથી મુખ્ય મંદિર તરફ જાય છે. આ મંદિર તરફ જતી સીડીના પગથિયે વૃષભાનુ મહારાજનો મહેલ છે જ્યાં વૃષભાનુ મહારાજ, કીર્તિદા (રાધાની માતા), શ્રીદામા (રાધાની બહેન) અને શ્રી રાધિકાની મૂર્તિઓ છે. આ મહેલની નજીક બ્રહ્માજીનું મંદિર પણ આવેલું છે. આ ઉપરાંત, નજીકમાં અષ્ટસખી મંદિર છે જ્યાં રાધા અને તેની મુખ્ય સ્ત્રી સાથીઓની પૂજા કરવામાં આવે છે. મંદિર ટેકરીની ટોચ પર આવેલું હોવાથી મંદિર પરિસરમાંથી સમગ્ર બરસાના જોઈ શકાય છે.
રાધાષ્ટમી અને કૃષ્ણ જન્માષ્ટમી, રાધા અને કૃષ્ણના જન્મદિવસ, રાધા રાણી મંદિરના મુખ્ય તહેવારો છે. આ બંને દિવસે મંદિરને ફૂલો અને રોશનીથી શણગારવામાં આવે છે. દેવતાઓને નવા વસ્ત્રો અને આભૂષણો પહેરાવવામાં આવે છે. આરતી પછી 56 પ્રકારની વાનગીઓ ચઢાવવામાં આવે છે, જેને “છપ્પન ભોગ” પણ કહેવામાં આવે છે. રાધા રાણી મંદિર પરિસરની અંદર બરસાના હોળી તહેવાર, રાધાષ્ટમી અને જન્માષ્ટમી ઉપરાંત, લથમાર હોળી પણ મંદિરના મહત્વપૂર્ણ તહેવારોમાંનો એક છે. લઠ્ઠમાર હોળીની ઉજવણી કરવા માટે ભક્તો અને પ્રવાસીઓ દૂર-દૂરથી મંદિરે આવે છે. બરસાનામાં હોળી તહેવારના વાસ્તવિક દિવસના એક અઠવાડિયા પહેલા શરૂ થાય છે અને રંગપંચમી સુધી ચાલે છે.
Discover more from VR LIVE GUJARAT: Gujarat News
Subscribe to get the latest posts to your email.
