જમ્મુ-કાશ્મીર સિવાય કયા રાજ્યોને મળેલો છે વિશેષ દરજ્જો, આખરે શું છે ‘સ્પેશિયલ સ્ટેટ’ ?

Special Category States in India : સુપ્રીમ કોર્ટે જમ્મુ-કાશ્મીરની આર્ટિકલ 370 અંગે ઐતિહાસિક નિર્ણય આપ્યો છે અને મોદી સરકારે કલમ 370 ને હટાવવાના નિર્ણયને યોગ્ય ગણાવી પોતાની મોહર મારી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે પણ જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવાની મંજૂરી આપી દીધી છે. કોર્ટે એ પણ સ્વીકાર્યું છે કે રાષ્ટ્રપતિનો નિર્ણય બંધારણીય રીતે માન્ય હતો.

ભારતીય બંધારણના અનુચ્છેદ 275 મુજબ, કેન્દ્ર સરકાર કોઈપણ રાજ્યને નાણાં પંચની ભલામણો સિવાય વધારાની નાણાકીય સહાય પૂરી પાડી શકે છે. 29 ભારતીય રાજ્યોમાંથી, 11 પાસે પહેલેથી જ વિશેષ શ્રેણીના રાજ્યોનો હોદ્દો છે, અને 5 વધુ રાજ્ય તે મેળવવા વિનંતી કરી રહ્યા છે.

તો આખરે પ્રશ્ન એ થાય છે કે વિશેષ શ્રેણી સ્થિતિ શું છે? તેનો ઐતિહાસિક પરિપ્રેક્ષ્ય શું છે? રાજ્યોને વિશેષ દરજ્જો કોણ આપે છે? તેના ફાયદા શું છે?  તેમજ વિશેષ શ્રેણીના રાજ્યોનો દરજ્જો આપવા માટેના માપદંડ શું છે? વધુ જાણવા માટે વાંચો સમગ્ર અહેવાલ.

સ્પેશિયલ કેટેગરી સ્ટેટસ શું છે? | What is Special Category States (SCS) ?

SCS એ ભૌગોલિક, સામાજિક અને આર્થિક ગેરફાયદાનો સામનો કરતા રાજ્યોના વિકાસમાં મદદ કરવા માટે કેન્દ્ર દ્વારા આપવામાં આવેલ વર્ગીકરણ છે.

બંધારણ SCS (Special Category State) માટે જોગવાઈ કરતું નથી અને આ વર્ગીકરણ પાછળથી 1969 માં પાંચમા નાણાં પંચની ભલામણો પર કરવામાં આવ્યું હતું.

પ્રથમ દરજ્જો જમ્મુ અને કાશ્મીર, આસામ અને નાગાલેન્ડને 1969માં આપવામાં આવ્યો હતો.

અગાઉના આયોજન પંચની નેશનલ ડેવલપમેન્ટ કાઉન્સિલ (National Development Council) દ્વારા ભૂતકાળમાં યોજના સહાય માટે SCS ની શરૂઆત કરવામાં આવી હતી

આસામ, નાગાલેન્ડ, હિમાચલ પ્રદેશ, મણિપુર, મેઘાલય, સિક્કિમ, ત્રિપુરા, અરુણાચલ પ્રદેશ, મિઝોરમ, ઉત્તરાખંડ અને તેલંગાણા સહિત 11 રાજ્યોને વિશેષ શ્રેણી રાજ્યનો દરજ્જો આપવામાં આવેલો છે.

(તેલંગાણા, ભારતના સૌથી નવા રાજ્યનો દરજ્જો આપવામાં આવ્યો હતો કારણ કે તે અન્ય રાજ્ય આંધ્રપ્રદેશમાંથી અલગ થયું હતું)

14 મા નાણાપંચે પૂર્વોત્તર અને ત્રણ પહાડી રાજ્યો સિવાયના રાજ્યો માટે ‘વિશેષ શ્રેણીનો દરજ્જો’ નાબૂદ કર્યો છે.

વિશેષ શ્રેણીની સ્થિતિ

મહાવીર ત્યાગીની અધ્યક્ષતામાં પાંચમા નાણાં પંચ દ્વારા 1969માં ત્રણ રાજ્યો-જમ્મુ અને કાશ્મીર – Article, 370 (હાલમાં કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો), આસામ અને નાગાલેન્ડ ને વિશેષ શ્રેણીના રાજ્યોનો (Special Category States) દરજ્જો આપવામાં આવ્યો હતો. 1969માં જ્યારે ગાડગીલ સૂત્રને અધિકૃત કરવામાં આવ્યું ત્યારે, સ્પેશિયલ કેટેગરી સ્ટેટસનો વિચાર સૌપ્રથમ રજૂ કરવામાં આવ્યો હતો.

વિશેષ શ્રેણીના દરજ્જાના ફાયદા શું છે? | benefits of Special Category States

સામાન્ય શ્રેણીના રાજ્યો માટે, લાક્ષણિક લોન-ટુ-ગ્રાન્ટ રેશિયો 70% લોન અને 30% ગ્રાન્ટ છે.

નાણાકીય વર્ષમાં ન ખર્ચવામાં આવેલ નાણા સમાપ્ત થતા નથી અને આગળ વહન કરવામાં આવે છે.

તમામ કેન્દ્રીય પ્રાયોજિત કાર્યક્રમો અને બહારની સહાય માટેના તમામ રાજ્ય ખર્ચના 90% કેન્દ્ર સરકાર દ્વારા આવરી લેવામાં આવે છે, અને બાકીના 10% રાજ્યને શૂન્ય-વ્યાજ લોન તરીકે આપવામાં આવે છે.

ઉદ્યોગોને રાજ્ય તરફ ખેંચવા માટે આબકારી કરમાં ઘટાડો. આ રાજ્યોને આબકારી અને કસ્ટમ ડ્યુટી, આવકવેરો અને કોર્પોરેટ ટેક્સમાં નોંધપાત્ર રાહતો આપવામાં આવે છે.

રોકાણને લલચાવવા માટે, વિશેષ શ્રેણીનો દરજ્જો ધરાવતા રાજ્યોને આબકારી કર, કસ્ટમ કર, કોર્પોરેટ ટેક્સ, આવકવેરો અને અન્ય કરમાંથી બાકાત રાખવામાં આવ્યા છે.

કેન્દ્રના કુલ બજેટનો 30% સ્પેશિયલ કેટેગરીના રાજ્યોમાં જાય છે.

સ્પેશિયલ કેટેગરી સ્ટેટસ અંગે શું ચિંતા છે?

તે કેન્દ્રીય નાણાં પર ભારણનું કારણ બને છે.

ઉપરાંત, રાજ્યને વિશેષ દરજ્જો આપવાથી અન્ય રાજ્યોની માંગણીઓ પણ થાય છે. દાખલા તરીકે , આંધ્રપ્રદેશ, ઓડિશા અને બિહારની માંગ.

SCS રીતે કેન્દ્ર સરકારનું મહત્વ | Importance of central government in SCS manner

ભારતના બંધારણમાં SCS પદ્ધતિની કેન્દ્ર સરકારે ભારતીય લોકશાહી નાગરિકો દ્વારા શરૂઆતમાં સૂચવવામાં આવેલ સમાજવાદી શબ્દનું પ્રતીક છે.

સંસદ અને કેન્દ્ર સરકારને ઠરાવ પ્રક્રિયાને મંજૂર અથવા નામંજૂર કરવાનો અધિકાર છે, કોઈપણ પ્રકારની કાનૂની કાર્યવાહી માત્ર રાષ્ટ્રની સંસદ દ્વારા મંજૂર કરવામાં આવે છે.

કેન્દ્ર સરકાર જોગવાઈના કોઈપણ પાસાઓમાં ફેરફાર, ઉમેરવા અને રદ કરવાની વાસ્તવિક રીત દ્વારા સુધારો તેમજ બંધારણીય શક્તિનો વિસ્તાર કરી શકે છે.

અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે, Article, 370 ‘જમ્મુ અને કાશ્મીર રાજ્યના સંદર્ભમાં અસ્થાયી જોગવાઈઓ સાથે સંબંધિત છે; કલમ 371, 371A, 371B, 371C, 371D, 371E, 371F, 371G, 371H, અને 371J અન્ય રાજ્યોના સંબંધમાં વિશેષ જોગવાઈઓને વ્યાખ્યાયિત કરે છે.

કલમ 371, મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાત : રાજ્યપાલની વિદર્ભ, મરાઠવાડા અને બાકીના મહારાષ્ટ્ર અને ગુજરાતમાં સૌરાષ્ટ્ર અને કચ્છ માટે અલગ વિકાસ બોર્ડ” સ્થાપવાની ‘વિશેષ જવાબદારી’ છે. તેમ ગુજરાતને પણ ‘સ્પેશિયલ સ્ટેટ’ (Special Category States) નો દરજ્જો પ્રાપ્ત છે.